Повесть-ХРОНИКА

Ҡала тибындағы ауыл

Өсөнсө бүлек

                                                                                              «Ауыл... ул әҙәп, әхлағыбыҙҙың                                                                                              һағында тороусы».

Евгений Савченко,

Белгород өлкәһе губернаторы.

2006 йылдың йәйе

1

«Дуҫың булмаһа – эҙлә, тапһаң һаҡла», – ти урыҫтар. Беҙ бер-беребеҙ менән үҫмер саҡта уҡ спорт мәктәбендә табыштыҡ. Дуҫлыҡ ебенең ныҡлығы уны һаҡлау мәсьәләһен ҡуймай ҙа ине.

Артабан уҡырға

Баш ҡаланың «Родина» кинотеатрында Рәсәйҙә кино йылын асыуға йыйылыусылар «кино геройҙар» булып тарихҡа, йәғни кинояҙмаға инеп ҡалды. Мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова, тантананы асып, кино оҫталарын, ҡунаҡтарҙы тәбрикләне, йыл дауамында республиканың барлыҡ район һәм ҡалалары буйлап үтәсәк марафонға старт биреүен иғлан итте.

Өфөләр йәш режиссер Айнур Асҡаровтың «Әсә» фильмын

Артабан уҡырға

Һаумы, генерал!

Район мәҙәниәт йортонда күп кеше ҡатнашлығында ҙур тантана булып үтте. Ул халыҡ хөрмәтен ҡаҙанған яҡташыбыҙ, ғүмере хәрби хеҙмәттә үткән, өс һуғышта ҡатнашҡан Рәсәй Геройы, генерал-майор Риф Заһит улы Ғиззәтуллинға «Миәкә районының Почетлы гражданы» тигән маҡтаулы исем биреүгә бағышланды. Риф Заһит улы тыуған яғына ҡайтып йөрөй. Районыбыҙ йәштәренә патриотик тәрбиә биреүҙә әүҙем шәхес.

Һаумы, генерал!

Район мәҙәниәт йортонда күп кеше ҡатнашлығында ҙур тантана булып үтте. Ул халыҡ хөрмәтен ҡаҙанған яҡташыбыҙ, ғүмере хәрби хеҙмәттә үткән, өс һуғышта ҡатнашҡан Рәсәй Геройы, генерал-майор Риф Заһит улы Ғиззәтуллинға «Миәкә районының Почетлы гражданы» тигән маҡтаулы исем биреүгә бағышланды. Риф Заһит улы тыуған яғына ҡайтып йөрөй. Районыбыҙ йәштәренә патриотик тәрбиә биреүҙә әүҙем шәхес.

Буласаҡ генерал 1957 йылдың 11 сентябрендә Кесе Ғәйнә ауылында тыуған. Ата-әсәһе колхозсы була. Ун бер кешенән торған татыу ғаиләлә һигеҙ бала кескәйҙән ҡул араһына инеп, бер-береһе тураһында хәстәрлек күреп үҫә. Миәкә урта мәктәбенең 9-сы синыфын тамамлағас, Суворовсылар, Рязань һауа-десант училищеларын, М. В. Фрунзе исемендәге һәм Генштаб академияларын тамамлай. Бүлек командирынан алып хәрби берләшмә командирынаса вазифалар башҡара. Парашют һәм хәрби көрәш спорты мастеры. Юридик фәндәр кандидаты. Рязань өлкә хәрби комиссары ла ине, хәҙер хәрби сәнәғәттә эшләй.

Ғиззәтуллиндар – яугирҙар

Кесе Ғәйнәгә Татарстандың Минзәлә яғынан килгән ғәйнә ырыуы башҡорттары нигеҙ һалған. Улар ер-һыу, ирек, хәүефһеҙлек эҙләп, ҡәүемдәренә килеп һыйынған. Ауыл тәбиғәттең гүзәл ерендә, Димдең уң яҡ ярында урынлашҡан. Мал-тыуар, ҡош-ҡорт аҫрағандар, иген иккәндәр. Димдә балыҡ та күп булған элек.

Ғиззәтуллиндар ғәзиз Ватанды яҡлап байтаҡ һуғыштарҙа айбарлы ҡатнаша. Олатаһының атаһы Хәсәндең Бәләбәй пехота полкы составында Ҡырым һуғышында йөрөп ҡайтҡаны мәғлүм.

Севастополде яҡлағанда етди яралана. Донъяла беренсе булып ҡыр шарттарында наркозһыҙ операция яһаған хирург Пирогов командаһы уға ашығыс ярҙам күрһәтә. Ул Нахимов, Истомин кеүек күренекле шәхестәрҙе күреп белгән кеше. Ҡаһарманлығы өсөн орден, миҙал менән бүләкләйҙәр. Уларҙы Ғилемйән бабай (Заһиттың атаһы) ҡәҙерләп һаҡлай. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Заһиттың улдары, күлдәктәренә тағып йөрөп, юғалталар.

Ә олатаһы Ғилемйән Беренсе Бөтә донъя һуғышында. Самсонов армияһында була. Ҡаты бәрелештәрҙә армияһы тар-мар ителгәс, генерал еңелеү хурлығынан үҙен атып үлтерә. Ғилемйән иҫән ҡала. Хикмәт нимәлә? Айырым контингент һәм шул иҫәптән ул Сан-Мажиноға француз ғәскәрҙәрен немец һөжүменән яҡлашырға бара. Бында ул да һуғышта тәүләп ҡатнашҡан самолеттарҙы, дирижаблде, танкыларҙы күрә, уларға ҡаршы оҙон винтовкалар менән көрәшергә самалайҙар, тик барып сыҡмай, хәүеф янай. Немецтар ебәргән ағыулы газдан тонсоғоп ғазап сигәләр. Сан-Мажино оборонаһында ике яҡтан 1,5 миллион һалдат һәм офицер баш һала. Ғилемйән дә фронттан орден-миҙалдар менән ҡайта. 50-се йылдарҙа шул ук Заһит ағайҙың малайҙары бабайҙың орден-миҙалын тағып «һуғыш» уйнағандарын хәтерләйем.

Рифтең атаһы Заһит ағай Бөйөк Ватан һуғышының башынан ахырынаса дошманға ҡаршы батырҙарса алыша. Ҡаһарманлығы өсөн ордендар һәм миҙал ала. Беҙгә ағай Волхов фронтында Муса Йәлил менән бергәләшеп фашистарға ҡаршы һуғышҡанын һөйләй торғайны.

Өләсәй аласыҡта

Шыҡһыҙ көҙ. Бер туҡтауһыҙ аҙналар буйы ямғыр яуа. Төндәр оҙон, ҡараңғы, күҙгә төртһәң дә бер ни күренмәҫ. Яңғыҙ ҡалып, аласыҡта йәшәп ятҡан Һиҙәйә әбей йоҡлай алмай, күҙ ҙә йоммай һикелә ултырып сыға. Ул ошо торлағы булғанға Аллаға рәхмәттәр уҡый. Дым елеккә үтә, һалҡын, ҡараңғы, ҡалтырата. Бер өҙлөкһөҙ башына килгән борсоулы уйҙар йонсота уны. Ҡалай түбәле өй, аттан, һыйырҙан, мал-тыуарҙан мәхрүм булдылар. «Минең ирем Ғилемйәнде, улым Заһитты тыуған тупһабыҙға иҫән-һау ҡайтар», – тип ялбара. Ғилемйәнде «ял йортона» алып киткәнгә лә дүрт йыл үтеп китте. Төн уртаһында кемдер ишек ҡаға.

Ғилемйән? Ғилемйән! Бәләбәйҙән бөтөнләйгәме икән? Ҡотҡарҙылармы икән? Сәсе тағы ла саллана төшкән, йөҙө һулыған, һарғайған, тире лә һөйәк.

1946 йылдың йәйендә фашистарҙы еңеп улы Заһит ҡайтып төштө. Тора-бара бик тырышып элеккеһенән дә матур йорт төҙөп инделәр. Ауылдағы сибәр, эшһөйәр, аҡыллы ҡыҙға өйләнде. Ғаилә ишәйҙе. Һәр кем үҙен бәхетле һананы. Шау-гөр килеп уйнап йөрөгән балалар донъяны йәмләне. Өлкәндәрҙең мәшәҡәте арта барҙы. Дуҫ, берҙәм, эшсән ғаиләлә бына шулай шаҡтай ауыр шарттарҙа үҫте буласаҡ Герой-генерал.

Өлкәндәр һәм балалар

Һиҙәйә әбей, әйтерһең, бер дәүләт башлығы. Уны һәр кем тыңлай, ихтирам итә, сөнки ул яңылышмай, «ҡыйышлыҡ»тарҙы алдан күрә. Кемгә ниндәй кейем йүнләргә, ашау-эсеү өсөн алдан ниҙәр әҙерләп ҡуйырға? Барыһын да белә. Ғаилә дилбегәһе – унда. Балалар менән дә ул, сөнки улы, килене көн оҙоно эштә. Кескенәләренең һәр ҡайһыһын ашатырға, эсерергә, өҫтәрен йыуырға... Малайҙар урамдан танауҙарында ҡанатып ҡайта, Әбей хәлде асыҡлай, тикшерә, янъялға урын ҡалдырмай. Кемгә бәрәңге утарға, йәшелсәләргә һыу һибергә, еләк-емешкә барырға – уның фарманы әҙер.

Өлкәнерәктәре һабаҡтан ҡайтҡас та өләсәләренә көндәлектәрен, алған билдәләрен күрһәтә. Кис булдымы, сискән мәсьәләләрҙең асылын һөйләп бирәләр. Әбей русса самалы белһә лә, Пушкин, Лермонтов шиғырҙарын яттан һөйләгәнде тыңлай. Ғабдулла Тукай, Һаҙи Такташ, Мәжит Ғафури, Мостай Кәрим, Муса Йәлил шиғырҙарын ҡабат-ҡабат һөйләтә. Өләсәләре йүнләп уҡый-яҙа белмәһә лә, зиһене, хәтере һәйбәт, үҙе лә йәһәт отоп ала. Ул балаларҙан бөхтәлек, әҙәп талап итә, иземле булырға өгөтләй. «Урлашмағыҙ, алдашмағыҙ, кескәйҙәрҙе, ғәрип-ғәрәбәне, ҡарт-ҡоро, көсһөҙ, хәлһеҙҙәрҙе ҡыйырһытмағыҙ», – ошондай нәсихәттәрен йыш ҡабатлай.

Ғилемйән бабай иһә – йөк аты. Таңдан ҡараңғыға тиклем колхозда, үҙ хужалығында ла мәшғүл. Умарта, мал-тыуар. Эш муйындан. Мин уның ял иткәнен, йоҡлағанын бер вакытта ла күрмәнем. Ейәндәренә әкиәт сурытырға, уларҙың мәҙәктәрен тыңларға, улар менән шаярырға әүәҫ ине мәрхүм. Ҡарт Беренсе Бөтә Донъя һуғышы ваҡиғаларын һөйләгәндә балалар ауыҙ асып, бик диҡҡәт

 менән тыңлай. Ҡайһы саҡ Ҡырғыҙ- Миәкәнән бабайҙың бажаһы, Пруссия ерендә һуғышҡанда ҡулы өҙөлгән сулаҡ Хөснөлғата Йәмилев килеп сыға. Ике яугир һуғышта күргән-кисергәндәрен хәтергә алып, оҙаҡ гәпләшеп ултыра торғайны. Ғилемйән бабай скрипкаһын алып, «Буранбай», «Тәфтиләү», «Иҫке ҡара урман», «Элмәлек», «Ағиҙел» кеүек йырҙарҙың көйҙәрен һыҙҙыра – йөрәктең

иң нескә ҡылдарын тибрәтә, илағылар килә хатта.

Заһит ағай балаларына һуғышта фашистар ҡылған яуызлыҡтар, халҡыбыҙ батырлығы тураһында һөйләй, өҙҙөрөп тальянда ла уйнай. Һуғышҡа тиклем дә, унан һуң да клубта йәштәрҙе бейетте. Бер саҡ Димдә һыу инеп, ҡомда ҡыҙынғанда былай тине: «И, туған, фронтта саҡта тыуған яҡ, ауыл, атай-әсәй, туғандар, яҡташтар, Димде өҙөлөп һағышлана инек...»

Шунан моңло итеп йырлап та ебәрҙе:

Һандуғас булһа инем,

Талдарға ҡунһа инем.

Йәйҙең матур таңдарында

Өйҙәрҙә булһа инем...

Ағай һуғыштан һуң Шафранда хисапсылар курсын тамамланы. «Комсомолец» колхозында баш бухгалтер булып эшләне, байтаҡ йылдар бында колхоз рәйесе булды. Хужалыҡтың үҫешенә күп көс һалған кеше булараҡ күптәрҙең хәтерендә ул һаман.

Генералдың әсәһе Рәйсә апай Ислам ҡыҙы – йәшелсәселек бригадаһы бригадиры – оҙаҡ йылдар мул уңыш үҫтерҙе. Үҙ хужалығында күп мәшәҡәттәргә сумып балаларын тәрбиәләүгә күп көс һалды. Кескәйҙәргә Туҡай, Сөнчәләй, Таҡташ, Ғафури, Мостай Кәрим шиғырҙарын, М. Йәлилдең «Моабит дәфтәре»н яттан һөйләр ине, спектаклдәрҙә уйнаны.

Изге таш янында

31 август. Риф башҡаларға ҡарағанда иртәрәк торҙо. Әсәһенең һәм өләсәйенең ҡайһы бер өгөт-нәсихәттәрен генә хәтерендә ҡалдыра алды: «Тәмәке тартмаҫҡа! Рөхсәтһеҙ ҡайтмаҫҡа! Ҡыҙҙарҙың толомдарына үрелмә!» Иң мөһимен онотҡан: «Яҡшы уҡырға!» Сит ерҙә булдыра алырмы икән? Хәҙер уны атаһы Ҡырғыҙ-Миәкәгә алып барасаҡ, 5-се синыфҡа. «Урал» мотоциклы Ҡашай тауы түбәһенә менеп еткәндә, ҡояш яңы ғына ҡалҡып килә ине. Аталы-уллы һандыҡ ҡәҙәре Изге таш янында туҡталып китмәк булды. Бында ял итеп, Аллаға табынғандарҙың теләктәре ҡабул була һәм улар нәҫел тупһаларына иҫән-һау әйләнеп ҡайта, ти. Ғилемйәнде мәңгелек йортона, улы Заһитты һуғышҡа оҙатҡанда уларҙың күҙ йәштәре ошо ташҡа тамғайны лаһа. Юғарынан ауыл ус төбөндәгеләй күренә. Уның ике яғынан гәлсәр һыулы Ҡашай һәм Мөлкәй йылғалары ағып ята. Йылға үҙәнендә матур, гүзәл ҡайын, өйәнке, еректәр. Дим һәм күлдәр аҡ томанға төрөнгән. Ниндәй хозур тирә-йүн! Гүзәл шул беҙҙең тәбиғәт! Рифтең күңеле күтәренке. Уның тормош юлы ошо Изге таштан башлана. Яҙмышы уны ҡайҙарға әйҙәр икән?

– Улым, ошо изге ер, беҙ ҡарап торған матурлыҡ һәм тыныслыҡ хаҡына йәнемде, тәнемде ҡыҙғанмай дошманға ҡаршы һуғыштым, яраландым. Бөтөн Европаны үтеп, Берлинғаса барып еттем. Еңеү яулап ҡайттыҡ. Олоғайҙым. Ватанды һеҙ, йәштәр, күҙ ҡараһылай һаҡларға тейешһегеҙ.

Атаның улына изге васыяты ине был һүҙҙәр.

Тыныслыҡ һағында

Сербтар һәм хорваттар араһында үҙ-ара килешмәү, милли ҡаршылыҡтар, һәр төрлө низағтар барған осоро. БМО-ның Рус батальоны командиры Риф Заһит улына бик ауыр шарттарҙа хәрби хеҙмәттә ҡайнашырға тура килде.

...Күҙәтеү вышкаһы тирәһенә бер нисә йөҙ серб йыйылған. Улар автоматтар, һунар мылтыҡтары менән ҡоралланған. Командир халыҡҡа мөрәжәғәт итеп, ниндәй маҡсат менән бында килгәнен аңлатты. Халыҡ уға ышанды: фекерҙәрен хупланы. Командир барыһы алдында пистолетын ярҙамсыһына бирҙе лә ышаныслы аҙымдар менән вышкаға, юғарыға күтәрелә башланы. Рус һүҙҙәрен ватып-емереп кемдер: «Какой смелый командир!» – тине. Кешеләр ҡоралдарын ергә йүнәлтте. «Был һинең Ватаның түгел, берәйһе курокка баҫһа, сит ерҙә тороп ҡалыуың да ихтимал. Ватан тупрағы йылы, йомшаҡ та, тиҙәр. Үлгем килмәй», – тип уйланы Риф. Өйҙә ҡатыны, улы, ҡыҙы көтә. Ошо минуттарҙа ул тыуған Башҡортостанын, туғандарын, яҡындарын, яҡташтарын күргеһе килде.

Тиҙҙән Риф хорваттарға юлланды. Был ике халыҡ тыныс, дуҫ булып йәшәй алмай. Һыйышып тыныс йәшәү принциптары емерелгән.

Юл юҡ. Килешеү буйынса командир миналар күмелгән яланды йәйәүләп үтәргә тейеш. Элекке күҙәтеү командирына, саперҙар эшен бөтөн нескәлектәренәсә белгән кешегә был ят эш түгел. Хорваттарға сәфәрҙәр уңышлы булды. Сербтар һәм хорваттар араһындағы һөйләшеү ике яҡтың да килешеүе менән тамамланды. Был зонала ваҡытлыса булһа ла һәр төрлө янъялдарға, бәрелеш- һуғыштарға юл ҡуйылманы.

«Балҡанда тыныслыҡ урынлаштырыу өсөн көрәштә Башҡортостан егете лә кәрәк булды бит», – тип ҡуйҙы һуңынан командир. Әлбиттә, ғорурлыҡ менән.

Бәлә... бәхет алып килде

«Бәләгә тарыным, аяғым һынды, был афәт миңә бәхет алып килде», – тип шаярта Риф ҡайһы саҡ.

Һауа-десант училищеһының һуңғы курсында уҡыған мәл. Ғинуар. Зәмзәһир һалҡын 40 градусҡа етә. Төн ҡараңғы. Рязань урмандары өҫтөнән осҡан самолеттарҙан берәм-һәрәм парашютсы-десантсылар ҡойола. Уларҙы ерҙә ысын һуғышҡа тиң «бәрелештәр» көтә. Тамсы һыуһыҙ, тәғәм икмәкһеҙ батырҙарса «һуғышып», бер тәүлектән һуң улар бер болонда – штабта осрашырға тейештәр. Төрлө хәлдәр булғылай. Берәүҙәр ҡайһы саҡ ағастың йыуан, беше ботаҡтарында аҫылынып тора. Кем ярҙамға килер, кем ҡоткарыр? Рифкә һауала уҡ ата башланылар. Ергә килеп төшөү менән ул шырлыҡҡа инеп йәшеренде. Йыуан шыршыға үрмәләй башланы, тик боҙланып ҡатҡан ҡайырын абайламай ҡалғанлыҡтан, 4-5 метр бейеклектән ергә йығылып төштө. Шунда уҡ уң аяғының әрнеп һыҙлауын тойҙо – һынған, ах...

Көслө әрнеү, ауыртыуға ҡарамаҫтан, ул штаб йүнәлешенә табан шыуыша башланы. Гимнастеркаһын һалып, һынған аяғын ҡайыш менән бәйләп ҡуйҙы. Көрткә бата-бата алға шыуыша. Тирләп, янып төшә, аяғы аунап ятҡан сытыр-сатыр, ағастарға бәрелеп, тағы ла нығыраҡ һыҙлай. Ниһайәт, яралыны абайлап алалар һәм ашығыс ярҙам машинаһында госпиталгә оҙаталар. Егет кешегә, айырыуса десантсыға, һыҙланыуға зарланыу һис килешмәй. Йәш, сибәр шәфҡәт туташы яралы тураһында хәстәрлек күрә, яҡшы мөнәсәбәттә була. Рифтең күңеле күтәрелеп китә, ыҙалары кәмегәндәй тойола. Ҡыҙ Константиновонан, күренекле шағир Сергей Есениндың яҡташы икән. Әҙип тураһында күп белә, бик аһәңле итеп шиғырҙарын уҡый.

Люда беҙҙең башҡорт ҡыҙҙарына оҡшаған. Сәсе ыҫмалалай ҡара, күҙҙәре лә, йөҙө өлгөрөп еткән алма тиерһең – алһыу, көлгәндә ике битендә кескенә ике соҡор беленә. Беренсе ҡараштан уҡ егетте әсир итте, уға ғашиҡ булғанын тоймай ҙа ҡалды, йөрәген саф мөхәббәт ялҡыны ялманы.

Көндәрҙән бер көндө шәфҡәт туташы эшкә килмәне. Аҙна үтеп китте, ҡайҙа һуң ул? Ниһайәт, күренде. Йөҙө ҡарайған, күҙҙәрендә ҡайғы, оҙаҡ илағанлыҡтан тамағы ҡарлыҡҡан... Йонсоған, һулыған, аяғында көс-хәл менән баҫып тора.

– Әсәйҙе ерләнек. Яңғыҙ ҡалдым, бәхетһеҙ мин...

Һөйләшеп торорға ҡыҙҙың хәле лә, теләге лә, ваҡыты ла юҡ ине.

Ваҡыт үтә торҙо. Егеттең һынған аяғы ялғанды, нығынды, төҙәлде һәм курсант сафҡа баҫты.

Егет һәм ҡыҙ бер-береһен өҙөлөп һөйҙө, дуҫлашты, айырым йәшәүҙе күҙ алдына ла килтерә алмай башланы. Рифтең ата-әсәһе уларға өйләнешергә шатланып ризалыҡ бирҙе. Риф һәм Людмила сумаҙан күтәреп, ул һәм ҡыҙын ҡосаҡлап, гарнизондан гарнизонға күсеп йөрөнө. Әммә улар үҙҙәрен бәхетле һананы.

Госпиталдән – һуғышҡа

Ул саҡта ғаилә Псковта ине. Хәрби етәкселек әле сәләмәтләнергә өлгөрмәгән полк командиры, полковник Риф Заһит улын штабҡа ашығыс саҡыртты. Полкты, десант машиналарын, ҡорал, кәрәк-яраҡ тейәгән самолеттар һауаға күтәрелә. Яугирҙар шул көндө үк һуғышҡа инә. Бер аҙҙан Р. Ғиззәтуллинға Гудерместы боевиктарҙан азат итеү тураһында бойороҡ бирелә. Тәжрибәле командирға, күп тапҡырҙар хәүефле шарттарҙа булған ҡыйыу яугирға ла был сиктән тыш ҡатмарлы задание ине. Нисек итеп һалдаттарҙың ғүмерен һаҡлап ҡалырға?

Тайғаҡта, ҡар, ямғыр аҫтында, буранда десант машиналары әкрен-әкрен генә Сунджа түбәһенә үрмәләй. Люкта ултырған офицерҙар «боҙға» әүерелгән. Р. Ғиззәтуллин үҙ полкын оло юлдан түгел, һаҙлыҡтар аша, техника үтә алмай тип һаналған урындарҙан ҡыялап алып бара. Марш уғата ауыр була, техника батҡаҡҡа сума, автомашиналарҙың ырғаҡтары ватылып оса, бер батҡан танкыны икешәре һөйрәп сығара. Һалдаттар хәлдән тая, йыш туҡталып, ял итергә мәжбүр. Ниһайәт, көслө бәрелештәрҙән, ҡот осҡос һуғыштан һуң беҙҙекеләр Гудерместы ҡулға төшөрә. Контузия алып, ҡаты яраланыуына ҡарамаҫтан, Р. Ғиззәтулин полк менән оҫта командалыҡ итә, һалдаттарҙы рухландырып, дәртләндереп иң хәүефле урыңдарҙа була. Һәләк булыуҙан, әсир төшөүҙән ҡото осҡан боевиктар ҡасып ҡотолоу юлын эҙләй. Беҙҙең яҡташыбыҙ батырҙарса көрәшә. Ана шулай шәхси ҡыйыулыҡ күрһәткән, Гудерместы аҙ ҡорбандар менән (3 кеше үлә, 6-һы яралана) алғаны өсөн 38 йәшлек полк командиры полковник Р. 3. Ғиззәтуллинға «Рәсәй Геройы» тигән юғары исем бирелә. Ул шулай уҡ Батырлыҡ ордены, миҙалдар менән наградлана.

Риф Заһит улы һәм Людмила Александровна бер-береһенә ярҙамлашып, хыялдарының тормошҡа ашыуына ирешәләр. Людмила медицина институтын тамамлай, медицина фәндәре кандидаты, күп фәнни хеҙмәттәре бар. Байтаҡ йылдар хәрби госпиталдә эшләй, медицина хеҙмәте полковнигы хәҙер хәрби институт кафедраһын етәкләй. Ғаилә Мәскәүҙә йәшәй. Бына тигән ике бала тәрбиәләп үҫтерҙеләр. Денис десант ғәскәрҙәрендә ябай һалдат булып хеҙмәт итте. Институтты тамамлағас – төҙөлөштә, инженер. Ҡыҙҙары Юлия финанс институтын тамамлап, һөнәре буйынса ихлас эшләй.

«Уҡытыусым... күңелем түрендә»

(Миәкә урта мәктәбе башланғыс хәрби әҙерлек уҡытыусыһы

Т. Х. Рамаҙановҡа Р. З. Ғиззәтуллиндың хатынан)

«Ҡәҙерле Тимерйән ағай!

Башланғыс хәрби әҙерлек дәрестәрендә, практик күнекмәләр, походтар, һуғыш шарттарына тиң хәрби уйындарҙа еңел булманы. Һеҙ бик етди һәм талапсан булдығыҙ. Беҙ һеҙҙән аҙыраҡ шөрләй ҙә инек. Уның ҡурҡыу булмауын, ә беҙҙең алға ҡуйылған бурысты үтәү өсөн борсолоу, Һеҙҙең йөҙөгөҙҙә үҙебеҙҙең дуҫыбыҙҙы, тиңдәшебеҙҙе, һәр төрлө бәләләрҙән ҡотҡарыусыбыҙҙы күреп, һеҙҙе хөрмәтләү хисе булғанын мин йылдар үткәс кенә аңланым. Бер саҡ беҙҙе, бер нисә малайҙы, тәмәке тартып торғанда эләктерҙеләр. Эш ҙурға киткәс, Һеҙ беҙҙе яҡланығыҙ һәм директорға, үҙем һөйләшермен, тинегеҙ, ә һуңынан, үҙебеҙ генә ҡалғас, Һеҙ беҙҙе ғәрләндерҙегеҙ, «мунса» кереттегеҙ, файҙалы кәңәштәр бирҙегеҙ.

Ә беҙ үҙ ғәйебебеҙҙе танып, тартмаҫҡа һүҙ бирҙек. Бөгөн дә беҙ бөтөн синыфыбыҙ менән биргән антыбыҙға тоғробоҙ.

Строй алдында һеҙҙе, килешле, бейек, төҙ, баһадир кәүҙәле, өлкән йәштә булыуығыҙға ҡарамаҫтан, бөхтә итеп кейенеп йөрөгән, Фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашҡан яугир, уҡытыусы-командирҙы күреп, ғорурлана торған инек. Фронтта һеҙҙең уң ҡулығыҙ сәрпәкләнеп һынған, кәкрәйеп ялғанған. Шуға ҡарамаҫтан, беҙ мәңге эшләй алмайбыҙ инде, тип йөрөгән күнекмәләрҙе һеҙ етеҙ, оҫта итеп күрһәтә торған инегеҙ, һеҙ беҙҙең менән даими шөғөлләндегеҙ, нәтижәлә район буйынса үткәрелгән барлыҡ ярыштарҙа ла тиерлек беренселекте алдыҡ. Еңеү яулағас, башҡа мәктәп егеттәре ҡаршыһында һеҙҙе Цезарь, Македонский, Нельсон йә Жуковҡа тиңләй инек.

Июль эҫеләрендә противогаз кейеп, иңгә һалдат күтәрергә тейеш йөк аҫып, Димдән 200 метр бейеклектәге ҡалҡыулыҡтарға күтәрелеү ғазаптарын үҙебеҙ генә беләбеҙ. «Өйрәнгәндә ауыр булһа, һуғышта еңел була». Ул саҡта беҙҙең Суворовыбыҙ – Һеҙ инегеҙ, минең ҡәҙерле уҡытыусым.

Уҡыусылар, егеттәр Һеҙҙе ысын күңелдән ярата ине. Һеҙ ҡырыҫ кеүек тойолһағыҙ ҙа, был беренсе ҡарашҡа ғына шулай ине, ысынында Һеҙ беҙҙе ярата, беҙҙең менән иҫәпләшә, беҙ ебәргән хаталар, кәмселектәр өсөн борсола торған инегеҙ. Алдашҡан-йолдашҡан, ялҡаулыҡ, йыртҡыслыҡ күрһәткәндәргә шунда уҡ сара күрҙегеҙ.

Һеҙҙең «академияғыҙ», файҙалы кәңәштәрегеҙ, ныҡлы уҡыу, даими күнекмәләр тормошомда һәм яҙмышымда бик кәрәк булды. Һеҙ мине йәшәргә, көрәшергә, түҙергә, еңергә өйрәттегеҙ. Хәрби эшкә хөрмәт тәрбиәләнегеҙ, шуның өсөн һеҙгә ҙур рәхмәт».

Ким Садиҡов,

мәғариф ветераны,

Миәкә районы, Ҡырғыҙ-Миәкә ауылы.

Артабан уҡырға

“Рухи мираҫ” тигән төшөнсә күп мәғәнәгә эйә. “Рухи мираҫты һаҡлау тураһындағы” ЮНЕСКО конвенцияһының 2-се статьяһы ауыҙ-тел ижады, ғөрөф-ғәҙәт, йола, байрамдарҙы; берләшмәләр, төркөмдәр һәм ҡайһы бер осраҡта айырым бер кешеләр тарафынан мәҙәни мираҫтың бер өлөшө булып ҡабул ителгән белем, күнекмә һәм улар менән бәйле булған ҡоралдар, предметтар, артифакттар, мәҙәни арауыҡтарҙы үҙ эсенә ала.

Бында ауыҙ-тел ижадын, шулай уҡ уның менән тығыҙ бәйләнештә булған яҙма әҙәбиәтте һаҡлау мәсьәләһенә иғтибар бирелгән, мәҙәниәт өлкәһендә халыҡ һәм регион ара мөнәсәбәттәрҙе нығытыу буйынса айырым һорауҙар ҡаралған. Рухи мираҫ төшөнсәһенең шартлылығын иҫәпкә алып, “фольклор” термины үҙенең традицион мәғәнәһендә (ауыҙ-тел ижады) ҡулланылған.

Артабан уҡырға

Заманында тарихсы-ғалим Рим Йәнғужин Свердловск өлкәһенең Дәүләт архивында «Уральское общество любителей естествознания» тип аталған фондта «башкирские народные песни» тигән делоға (Ф.101, оп.1, д.848, лл. 1-2) юлыға. Йырҙарҙы Екатеринбургҡа Ырымбур губернияһы Стәрлетамаҡ өйәҙе Маҡар ауылынан рус-башҡорт мәктәбе уҡытыусыһы Батыргәрәй Ҡарамышев ебәргән. Йырҙар араһында бөгөн беҙгә билдәле йыр юлдары ла, билдәһеҙҙәре лә, йәғни онотолған йыр юлдары ла бар:

Артабан уҡырға

Уҙған быуаттың тәүге яртыһын ике донъя һуғышы менән билдәләп, әсе һабаҡ алған Европа уның икенсе яртыһын өр-яңы сифатлы цивилизация ҡороуға арнаны һәм, әйтергә кәрәк, маҡсатына өлгәшеп тамамланы. Европа союзы донъя тарихында ике быуат элек Ҡушма Штаттар ҡорған цивилизацияның заманса ҡабатланышы булды. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: ике һуғыш утын тоҡандырыусы ла, цивилизацияның яңы тибын алға этәреүсе лә немецтар ине.

Артабан уҡырға

1. Урта быуаттарҙа йәшәүсе урта Волга буйы,

Урал һәм көнбайыш Себер халыҡтары

Бөтә нәмә лә кире әйләнеп ҡайта,

Бер нәмә лә эҙһеҙ юғалмай.

Һәр ҡайһыбыҙҙа үҙебеҙгә тиклем бик

борондан йәшәгән бик-бик күп

быуындарҙың эҙе һаҡлана...

Артабан уҡырға

Февраль

Беҙ – ғаиләлә февраль малайҙары*,

Май айының һөйөү емеше.

Февраль йомшаҡ, тиҙәр, мин белмәйем

Уның кеүек ныҡыш, еңмеште.

 

Бер ҡараһаң, ҡыштың хөкөмдәре:

Һалҡындары ерҙе сатната,

Артабан уҡырға